Marek Biszczanik

Uniwersytet Zielonogórski

W roku 1922 w mieście Grünberg in Schlesien (obecnie Zielona Góra), dla uczczenia 700-lecia istnienia miasta, wydano monumentalną, bo liczącą aż 1250 stron monografię-kronikę poświęconą jego historii. Jej autorem był Hugo Schmidt, archiwista miejski i tutejszy pedagog. Dopiero po upływie 99 lat ukazało się obszerne, liczące ponad 500 stron studium translatoryczno-badawcze poświęcone analizie pierwszej części monografii. W proponowanym wystąpieniu omówione zostaną główne problemy i osiągnięcia tej właśnie pracy o interdyscyplinarnym charakterze historiograficzno-lingwistycznym. W prezentacji wyjaśnione zostaną zarówno przyczyny, dla których przez cały okres powojenny nie powstało studium tego rodzaju, jak również metody, główne cele i kroki, które powziąć musiał jego autor. Studium bazuje wprawdzie bezpośrednio na treści księgi H. Schmidta (1922), w rzeczy samej jednak jego głębia badawcza sięga o wiele dalej, bo aż do analizu żródeł, na których Schmidt się opierał. Zielonogórski archiwista korzystał mianowicie z wielu tekstów źródłowych, które dziś nie są już dostępne badaczom, gdyż nie przetrwały w oryginałach lub – będąc w większości rękopisami – wymagają specjalistycznych kompetencji odczytu i interpretacji dawnych form językowych. Szczęśliwie jednak ów Schmidt sam zdążył wykonać za swego życia odpis najważniejszego ze źródeł – kroniki z końca XVIII w., pióra Samuela Reichego. Odpis ów jest jednak niedbale sporządzonym rękopisem, którego zrozumienie, zwłaszcza na poziomie niuansów historyczno-językowych, wymaga specjalnych kompetencji paleograficznych i historyczno-językowych, a więc nie jest on z tego powodu de facto możliwym do analizy np. przez historyków, kompetencji takich wszak nie posiadających. Główne walory prezentowanego studium (obejmującego tymczasem zaledwie pierwszą część szerzej zaplanowanego cyklu) leżą więc w następujących aspektach: I. Praca jest wprawdzie wysoce interdyscyplinarna; przy zakreślaniu jej koncepcji należało jednak wypracować pewne innowacyjne ramy metodologiczne, które zasadniczo wpisują się w instrumentarium działania językoznawcy, jednak pozwalają podłączyć pod nie również materiał historyczny. II. Praca wymagała uwzględnienia metod i specyfiki badawczej licznych subdyscyplin językoznawstwa. Jej interdyscyplinarność rozciąga się nie tylko na historię Niemiec (głównie dawnego Dolnego Śląska), ale także na historię języka, paleografię, teorię przemian językowych, dialektologię, relację styku fonetyki i grafemiki, etymologię oraz gramatykę historyczną. III. Wszystkie bez wyjątku teksty zawarte w pierwszej części monografii H. Schmidta – nie tylko jego własne z roku 1922, ale również cytaty, np. w języku wczesno-nowo-wysoko-niemieckim, zostały przełożone na j. polski. Wszelkie poczynania translatorskie (zwłaszcza dotyczące fragmentów spisanych w dawniejszych odmianach języka niemieckiego) opatrzono objaśnieniami językoznawczymi i innymi (w zależności od charakteru danego problemu).

Słowa klucze

historiografia, historia miasta, rękopisy

Bibliografia

Biszczanik, Marek (2021): Grünberg in Schlesien. Językowy obraz dziejów miasta w monografii Hugona Schmidta (1922) i jego źródłach. Studium filologiczne. Część 1: O języku kronik i dokumentów do roku 1740. [Studia na językiem niemieckim na Dolnym Śląsku / Studien zur deutschen Sprache in Niederschlesien]. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego. Zielona Góra.

Reiche, Samuel (1918, odpis oryginału z II połowy XVIII wieku): Sammlung Chronologischer Nachrichten größtentheils Grünberg betreffende. Grünberg in Schlesien.

Schmidt, Hugo (1922): Geschichte der Stadt Grünberg, Schles. Druck und Verlag von W. Levysohn. Grünberg, Schlesien.