Katarzyna Wojan
Uniwersytet Gdański, Instytut Skandynawistyki i Fennistyki
Motto:
„Słownik to rodzaj wypowiedzi, to wypowiedź leksykograficzna, mająca swojego autora-nadawcę i czytelnika-odbiorcę, między którymi zachodzą określone relacje. Słowniki są wytworami mającymi swoją historię, są dobrami kultury, niemal na równi z dziełami literackimi. Bez słowników nie istnieją kultury rozwinięte.” (Jan Wawrzyńczyk, Wstęp, [w:] Wokół 300 tysięcy polskich słów. Wstęp do hasłownikologii. Red. J. Wawrzyńczyk, P. Wierzchoń. Warszawa: Bel Studio, 2017, op. cit. s. 7).
W referacie zostanie zaprezentowany ogólny zarys dorobku polskiej leksykografii autorskiej w aspekcie genologii zróżnicowanych utworów, a także zostaną pokrótce ukazane jej główne nurty i tendencje. Podane zostaną też wstępne dane statystyczne dotyczące liczby powstałych na gruncie polskim opracowań leksykograficznych wpisujących się w ten dział słownikarstwa narodowego na podstawie aktualnie tworzonej autorskiej bibliografii słowników obejmującej trzy stulecia, tj. XIX-XX w. (będą to dane analityczne uzyskane przez autorkę wystąpienia).
W Polsce leksykografia autorska (inaczej: pisarska) należy do rzadziej uprawianych rodzajów twórczości słownikarskiej. Jak podsumowuje Stanisław Gajda, „W polskich syntezach leksykograficznych M. Bańki (2001), T. Piotrowskiego (2001) i P. Żmigrodzkiego (2003) leksykografii autorskiej nie poświęca się zbyt wiele uwagi.” (Gajda 2019, op. cit., s. 440).
Przeglądając polski dorobek słownikarski można stwierdzić, iż rodzima leksykografia autorska ma już pewne tradycje zarówno te dotyczące wypracowania ogólnej teorii konstruowania słowników idiolektów twórców (pisarzy), jak i samej praktyki leksykografowania, a także – w mniejszym stopniu – na gruncie krytyki słownikarskiej. Na plan pierwszy wysuwa się tu szkoła warszawska. Uczeni skupiają się na projektach opracowań związanych z etnolektami pisarzy polskich, teorii badań nad idiolektem, ustanowieniem zasadniczych kryteriów sposobu rejestracji materiału faktograficznego itp. Obiektem zainteresowania leksykografii autorskiej jest język twórcy – nie tylko pisarzy, poetów, ale też uczonych, w tym słownikarzy, filozofów, duchownych, publicystów, a nawet osób popularnych w mediach.
Do słowników idiolektalnych należą słowniki rymów, leksyki, frazeologii i kolokacji, figur stylistycznych, nazw własnych itd. Rzadko przedmiotem omówień są aforystykony i księgi skrzydlatych słów oraz cytatów. Jak wynika z analizy, są one dominantą leksykografii autorskiej.
Do najbardziej znanych polskich dzieł należą: Słownik języka Adama Mickiewicza, t. 1-11 (1962-1983), Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, t. 1-2 (1965-1973), Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, t. 1-5 (Kraków 1994-2012), Słownictwo pism Stefana Żeromskiego, t. 1-16 (Poznań 2002-2014), Słownik schulzowski (Gdańsk 2003); Internetowy słownik języka Cypriana Norwida (Warszawa 2009).
W niniejszym wystąpieniu proponuje się szerokie ujęcie przedmiotu opisu leksykografii autorskiej, a co za tym idzie, wyróżnienie zróżnicowanych typów opracowań. W klasyfikacji utworów leksykograficznych wykorzystany zostanie syntetyczno-historyczny podział zaproponowany przez rosyjską badaczkę Łarysę Szestakową (2011), jednak z pewnymi modyfikacjami i uzupełnieniami.
W zakresie leksykografii autorskiej proponuje się wyróżnić gatunki: leksykograficzne właściwe, mieszane, synkretyczne oraz gatunki pogranicza. Uwzględnia się tu różne typy utworów słownikowych (w zależności od kryterium cechy i obiektu), takie jak glosy, konkordancje, słowniki idiolektu, aforystykony, indeksy, słowniki (listy) frekwencyjne, listy słów, tezaurusy, leksykony, encyklopedie, przewodniki i in.
Prócz leksykografii jednojęzycznej analizą objęte zostaną opracowania z zakresu leksykografii przekładowej, do której zaliczają się np. Frazeologia wojennych powieści Konstantego Simonowa w konfrontacji z polskimi przekładami Izabelli Daszczyńskiej (Słupsk 1982), Przymiotniki w poezji Iwana Bunina. Studium leksykograficzne Grzegorza Ojcewicza (Szczytno 1996), Polsko-rosyjski słownik Lemowych neologizmów Moniki Krajewskiej (Toruń 2006), Teoretyczne i praktyczne aspekty przekładu rosyjsko-polskiego Jana Wawrzyńczyka t. 1-2 (Łódź 2000-2001), Epitet jako cecha idiolektu pisarza. Studium literaturoznawczo-leksykograficzne o twórczości poetyckiej Iwana Bunina Ojcewicz Grzegorza (Katowice 2002) i in., a także opracowania z zakresu komparatystyki, np. Nazewnictwo literackie w utworach Andrzeja Sapkowskiego i Nika Pierumowa Macieja Szelewskiego (Toruń 2003).
Zbyt mało uwagi, jak się wydaje, poświęca się konkordancjom. W tym zakresie mamy sporo osiągnięć. Wymienić by tylko oryginalne prace: Postacie Nowego Testamentu. Słownik-konkordancja Piusa Czesława Bosaka (Pelplin 1991), Konkordancja do „Dzienniczka” św. Siostry Faustyny (Kraków 2001), Tematyczna konkordancja do Koranu Krzysztofa Kościelniaka (Kraków 2006), Konkordancja do Księgi Syracha Jana Turkiela (Słupsk 2008).
Słowa klucze
leksykografia polska, genologia leksykograficzna, leksykografia autorska, aforystykony
Bibliografia
1/ Gajda S., [Rec.:] Лариса Леонидовна Шестакова, Русская авторская лекcикография. Теория, история, современность, Москва: Языки славянских культур, 2011, 464 c., „Stylistyka” 2019, t. 24, s. 449-455.
2/ Korpysz T., Słowniki języka autorów jako typ opracowań leksykograficznych, „Poradnik Językowy” 2010, nr 4, s. 51-72.
3/ Kozłowska A., Miejsce badań nad idiolektem w obrębie językoznawstwa, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” 2015, t. 30, s. 71-83.
4/ Kozłowska A., Źródła w badaniach idiolektów, „BPTJ” 2018, t. 74, s. 191-204.
5/ Wokół 300 tysięcy polskich słów. Wstęp do hasłownikologii. Red. J. Wawrzyńczyk, P. Wierzchoń. Warszawa: Bel Studio, 2017.