Małgorzata Nowakowska

Uniwersytet Pedagogiczny

Autorem teorii polifonii jest francuski językoznawca Oswald Ducrot, który powołuje się na prace rosyjskiego znawcy literatury Michaiła Bachtina. Ducrot zastosował ideę wielogłosu do badań ciągu wypowiedzi, w których istotną rolę odgrywa przeczenie oraz pewne łączniki, partykuły czy adverbia; np. mais (ale), même (nawet), peu (mało), un peu (trochę). Włączał również do wyznaczników polifonii mowę przytoczoną a nawet francuskie czasy, które dzielą się na tzw. „czasy dyskursywne” i „czasy historyczne” (Benveniste). To wszechstronne zastosowanie polifonii w dyskursie jest kontynuowane w językoznawstwie francuskim przez wielu badaczy, z których należy przywołać Jacquesa Bresa, posługującego się terminem „dialogizmu”, oraz Jacqueline Authier-Revuz, analizującą mowę przytoczoną.

Książka „Narzeczona Schulza. Apokryf” Agaty Tuszyńskiej jest wyjątkowym przykładem polifonii. Nie jest ona biografią Schulza, lecz przedstawieniem tego artysty i człowieka z punktu widzenia jego narzeczonej Józefy Szelińskiej, która, przeżywszy II-gą wojnę światową, pomagała literaturoznawcom w opracowaniu twórczości Schulza. Książka jest oparta na wielu źródłach archiwalnych, a przede wszystkim na korespondencji Schulza z takimi artystami jak Nałkowska czy Witkacy a także na korespondencji samej Szelińskiej z Ficowskim, badaczem twórczość Schulza. Ta wielość źródeł informacji o Schulzu jest przekazana przez skryptora-lokutora (fr. locuteur), który jest odpowiedzialny za „lokucję graficzną”. Z racji rzeczy odpowiedzialność za treść wypowiedzi spada na innych „wypowiadających” (fr. énonciateur), których można nazwać „instancją odpowiedzialną”. To oddzielenie dwóch instancji jest takie samo jak to ma miejsce w mowie przytoczonej, lecz w tym wypadku jest o wiele trudniej znaleźć wyznaczniki językowe tego rozdwojenia. Rzecz jasna bywa też użyty cudzysłów, ale często chodzi tylko o jeden cytowany zwrot, który można traktować jako „wyspę anaforyczną” (ilôt anaphorique), czy „konotację wzmianki” (fr. connotation autonymique).

Polifonia tekstu Tuszyńskiej jest ciekawym zabiegiem autorskim polegającym na zamianie czasownika z trzeciej osoby na pierwszą i na odwrót. Jednym słowem, co jakiś czas skryptor opowieści o Schulzu przekazuje pałeczkę uczestniczce tej historii. Trudno odpowiedzieć na pytanie, jaki jest klucz tej zmiany punktu widzenia. Dodajmy, że „instancja odpowiedzialna” może stanowić ramę dla drugiej „instancji odpowiedzialnej”. Wielogłos tej książki widać także w mowie niezależnej, zależnej a także w mowie pozornie zależnej i niezależnej.

Słowa klucze

polifonia, lokutor, „instancja odpowiedzialna”, mowa przytoczona

Bibliografia

AUTHIER-REVUZ Jacqueline (2020), La Représentation du Discours Autre, Berlin – Boston : De Gruyter.

BRES, Jacques, NOWAKOWSKA Aleksandra et SARALE Jean-Marc (2019) : Petite grammaire alphabétique du dialogisme, Paris: Classiques Garnier.

DUCROT, Oswald (1985): Le dire et le dit. – Paris: Minuit.

DUCROT, Oswald (1989): Zarys polifonicznej teorii wypowiadania. – Pamiętnik literacki LXXX. z. 3, 257-303.

GENETTE, Gérard (1972), Figures III, Seuil, Paris.