Michaił Kotin

Uniwersytet Zielonogórski

Pojęcie perspektywy stosowane przede wszystkim we współczesnym językoznawstwie kognitywnym obejmuje cały szereg cech specyficznych, relewantnych również w badaniach nad teksem literackim, przede wszystkim w narratologii. Chodzi tu o językowe środki wyrażania punktu widzenia narratora lub obserwatora, zmianę punktu widzenia w przestrzeni, czasie oraz w sferze epistemicznej (subiektywna ocena stanu wiedzy oraz tzw. wzajemne weryfikowanie wiedzy uczestników opowiadania lub dialogu). W pracach Karla Bühlera omawiane problemy rozpatrywane są w terminologii deiksy (Deixis) w zależności od pozycji hic-et-nunc Origo wypowiedzi. W ścisłym związku z tym modelem znajduje się pojęcie dystansu, czyli opozycji między inkluzywną a ekskluzywną przestrzenią z punktu widzenia Origo. W późniejszych pracach autorstwa Langackera, Cantralla, Mitchella i in. rozpatrywane są aspekty dyskursywnej funkcji deiksy oraz jej specyfiki w tekstach literackich, ze szczególnym uwzględnieniem semiotycznych mechanizmów perspektywizacji. W centrum uwagi u znajduje się problem o charakterze podstawowym, a mianowicie, czy perspektywizacja to procedura o charakterze wzajemnie wykluczającym (czyli perspektywa A vs. perspektywa B), czy też operacja inkluzywna o charakterze hierarchicznym (tj. multiperspektywistycznym). Za S. Zeman (2018) wyodrębniamy trzy zasady perspektywizacji, a mianowicie: (1) zasada analogii przy kodowaniu perspektywy w ontogenezie (akwizycji językowej) w procesie (inter)subiektywizacji i przy stworzeniu tekstu narracyjnego; (2) zasada „konstelacji tryangularnej”, czyli postulowanie następujących pozycji: przedmiotu obserwacji, obserwatora przedmiotu oraz obserwatora relacji między pierwszym a drugim oraz (3) zasada architektury hierarchicznej, czyli hierarchicznie wyższej pozycji obserwatora relacji w odniesieniu do hierarchicznie niższych pozycji przedmiotu obserwacji i obserwatora tegoż przedmiotu.

Narracja jest zatem z definicji podwójną sytuacją kontekstualną z wieloma perspektywami dyskursywnymi, a mianowicie: Autor – Narrator – Postać. Jest to obszar wspólnych badań nad tekstem literackim literaturoznawców (por. Genette, Stanzel i in.) i językoznawców (Diewald, Leiss, Zeman i in.).

Następnym wątkiem jest wątek historyczny, a mianowicie analiza diachronicznego wymiaru perspektywy, tj. rozwoju wzorów narracyjnych i środków ich językowego kodowania. Skupię się tu na zjawisku ewidencyjności, czyli hierarchii wiedzy autora tekstu w porównaniu z wiedzą przekazywaną autorem jako pochodzącą z – mniej lub więcej wiarygodnego – źródła. Hipotezą przewodnią jest tu stopniowe zmniejszenie wiarygodności obcego źródła w porównaniu z wiedzą autora narracji w procesie rozwoju pisemnie przekazywanej narracji.

Słowa klucze

narracja, perspektywa, dyskurs, deiksa, ewidencyjność

Bibliografia

Bühler, Karl. 1982. Sprachtheorie – Die Darstellungsfunktion der Sprache, Stuttgart: Fischer 1982 (Nachdruck von 1934).

Genette, Gerard. 1982. Frontiers of narrative. In: Genette, Gerard (ed.). Figures of Literary Discourse, 127-144. New York: Columbia University Press.

Zeman, Sonja. 2018. The Perspectival Mind. Grundprinzipien sprachlicher Perspektivierung. München: LMU.