Ewa Konefał
Uniwersytet Gdański
Tekst artystyczny i jego obcojęzyczna reprezentacja pełni w badaniach przekładoznawczych dwojaką funkcję: jako materiał źródłowy ilustrujący najbardziej typowe problemy pojawiające się w praktyce translatorskiej oraz jako obiekt (przedmiot materialny) refleksji teoretycznej, metodologicznej krytycznej oraz historycznoliterackiej. Zasadniczym celem wystąpienia będzie pokazanie różnorodności metodologicznej i przedmiotowej (mam tu na myśli przedmiot formalny, tj. aspekt dociekań naukowych) badań nad przekładem tekstu artystycznego podejmowanych na gruncie i z wykorzystaniem instrumentarium opisu szeregu subdyscyplin językoznawstwa (w tym jego obszarów pogranicznych): stylistyki, lingwistyki tekstu, psycholingwistyki, etnolingwistyki czy językoznawstwa kognitywnego.
Ten sam byt materialny znajduje się w centrum refleksji podejmowanej zarówno przez językoznawców, jak i przez literaturoznawców, co czyni badania nad przekładem artystycznym obszarem współczesnego przekładoznawstwa łączącym opcje językoznawczą i literaturoznawczą, a płynące z nich wnioski – pomimo odrębności metodologicznej – względem siebie komplementarnymi. Oba nurty zbliżył tzw. zwrot kulturowy w humanistyce końca XX wieku (patrz Lewicki 2017: 40). W trakcie wystąpienia postaram się pokazać ich punkty styczne, akcentując jednocześnie odrębność przedmiotów badań nad tekstem artystycznym podejmowanych przez przekładoznawstwo językoznawcze i zorientowane literaturoznawczo, większą uwagę koncentrując jednakże na pierwszej z wymienionych opcji.
Do najczęściej poruszanych przez językoznawców kwestii eksplikowanych materiałem literackim należą niewątpliwie pojawiające się w procesie tłumaczenia problemy leksykalne, trudności towarzyszące przekładowi kulturemów, przede wszystkim nazw własnych i realiów, leksyki podstandardowej, środków stylistycznych, takich jak metafora, metonimia czy gra słowna. Te same jednostki mogą być rozpatrywane jako komponenty tkanki językowej dzieła artystycznego, co już przenosi punkt ciężkości badań z poziomu „systemowo-językowego” na tekstowy, eksponujący tekstotwórcze funkcje słowa i jego uwarunkowania kontekstowe. Badania leksykalne nad tekstem literackim cieszą się niesłabnącą popularnością badawczą praktycznie od momentu wyodrębnienia się przekładoznawstwa jako samodzielnej dyscypliny naukowej. Opierając się początkowo na strukturalnych metodach opisu, stopniowo zaczęły przyjmować perspektywę kognitywną. W ostatnich dziesięcioleciach szczególną atencją badawczą cieszą się prowadzone w tymże nurcie badania nad rekonstrukcją translatorską utrwalonego w tekście artystycznym językowego obrazu świata.
Do bardziej złożonych zadań podejmowanych przez lingwistykę przekładu należą próby ujęcia przekładu w ramy teoretyczne, stworzenia modelu (teorii) przekładu tekstu artystycznego (ten aspekt obecny jest również na gruncie literaturoznawstwa). Do fundamentalnych zagadnień stawianych zarówno przez językoznawców, jak i literaturoznawców zajmujących się omawianym rodzajem przekładu należy kwestia interpretacji dzieła artystycznego, jego poliwariantywność, sieć uwikłań kulturowo-komunikacyjnych.
W centrum badań nad przekładem artystycznym znajduje się również osoba translatora, przez językoznawców ujmowana jako podmiot procesów interpretacyjnych, osobowość twórcza i językowa. Szczególne zainteresowanie tłumaczem obserwowane jest przede wszystkim ze strony stylistyki (tzw. stylistyka tłumacza), dostarczającej instrumentarium umożliwiającego śledzenie logiki decyzji translatorskich w zakresie doboru środków wyrazu językowego i psycholingwistyki, objaśniającej mechanizmy rozumienia, oceny i podejmowania decyzji w relacji człowiek – tekst artystyczny (Kazakova 2006: 25).
Słowa klucze
przekład artystyczny, przekładoznawstwo, lingwistyka przekładu, metodologia badań przekładoznawczych
Bibliografia
Kazakova, T.A. (2006). Hudožestvennyj perevod. V poiskah istiny, Sankt-Peterburg.
Bukowski, P., Heydel, M. (2009). Współczesne teorie przekładu. Antologia, Kraków.
Lewicki, R. (2017). Zagadnienia lingwistyki przekładu, Lublin.
Pisarkowa, K. (1998). Pragmatyka przekładu. Przypadki poetyckie, Kraków.
Tabakowska, E. (2001). Językoznawstwo kognitywne a poetyka przekładu, Kraków.