Magdalena Derwojedowa

Uniwersytet Warszawski

Stanisław Lem w liście do Michaela Kandla, swojego amerykańskiego tłumacza, scharakteryzował Cyberiadę następująco: „plan językowy, który patronuje większości opowiadań w Cyberiadzie, jest to Pasek, przepuszczony przez Sienkiewicza i wyśmiany przez Gombrowicza. To jest tedy pewien okres historii języka, który znalazł wstrząsająco znakomitą pomnikową repetycję w utworach Sienkiewicza — w Trylogii; Sienkiewicz zrobił bowiem rzecz wprost niesłychaną — zrobił mianowicie to, że jego język (Trylogii) wszyscy wykształceni Polacy (z wyjątkiem nieistotnej garstki językoznawców) odruchowo mają za „bardziej autentycznie” odpowiadający drugiej połowie XVII wieku aniżeli język źródeł ówczesnych” (8 maja 1982 r. [w:] Sława i fortuna. Listy do Michaela Kandla, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2013).

Stwierdzenie to bliskie jest wrażeniu czytelnika Cyberiady, że obcuje z blisko znaną stylizacją historyczną. Potwierdzają je też proste testy stylometryczne – bliżej Cyberiadzie do Sienkiewicza niż do Paska, koło którego usadowił się Trans-Atlantyk.

Korzystając z metod stylometrii, w referacie przedstawię, jakie strukturalne i leksykalne czynniki dzieł Gombrowicza i Lema pozwalają je uznać za pastisz stylu, o któryianm pisze Lem. Klasyczne badania stylu koncentrowały się na testach leksykalnych jednostek znaczących, uzupełniając je analizą długości ciągów poszczególnych poziomów (Guiraud 1960; Sambor 1972, Somers i Tweedie 2003); metody stylometrii komputerowej polegają w znacznym stopniu na jednostkach funkcyjnych ze względu na ich najwyższą frekwencję w tekstach (Burrows 2002). Charakteryzują one tekst pod względem mało uświadamianych i niezależnych od tematu dzieła cech, takich jak spójniki wprowadzające struktury podrzędne, charakterystyczne wyrażenia przyimkowe, częstsze użycie jednego z wyrażeń wariantywnych. W wystąpieniu najpierw omówię wykorzystane analizy stylometryczne, które bazują na tekstach nieujednoznacznianych i dane uzyskane z analiz korpusowych wykorzystujących znakowanie morfologiczne. W analizie uwzględniam także składniowe własności badanych tekstów, np. głębokość struktur składniowych, przeciętną liczbę składników, proporcję konstrukcji podrzędnych do współrzędnych, nominalnych do werbalnych, aktywnych do pasywnych. Następnie dokładniejszemu oglądowi poddane zostaną archaizmy leksykalne w tekstach pastiszów. Zebrane dane wskażą, jakie środki językowe mogą być brane pod uwagę jako wyznaczniki wspominanego przez Lema stylu, porównanie pastiszów — możliwe strategie wykorzystania tych środków, porównanie z innymi dziełami każdego z autorów — odrębność stylizacji od sygnału autorskiego.

Słowa klucze

stylometria, statystyka językoznawcza, analiza korpusowa

Bibliografia

Burrows, J. (1989). ‘An Ocean Where Each Kind…’: Statistical Analysis and some Major Determinants of Literary Style. „Computers and the Humanities” 23/4-5, s. 309-321.

Guiraud, P. (1960). Zagadnienia i metody statystyki językoznawczej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, przekł. M. Kniagininowa

Moretti, F. (2013) Distant Reading, London: Verso.

Sambor J. (1972). Słowa i liczby. Zagadnienia językoznawstwa statystycznego. Wrocław: Ossolineum.

Somers, H. i Tweedie, F. (2003). Autorship Attribution and Pastiche. „Computers and the Humanities” 37/4, s. 407-429.