Elżbieta Chrzanowska-Kluczewska

Uniwersytet Jagielloński

Podstawy analizy tekstu literackiego dla współczesnej brytyjskiej lingwistyki literackiej (obejmującej obecnie semantykę literacką, stylistykę językoznawczą i poetykę kognitywną) nakreślili w klasycznych już dziś pozycjach Geoffrey Leech i Mick Short( Style in Fiction, 1981/2007) oraz sam G. Leech (Language in Literature. Style and Foregrounding, 2008). Ta druga pozycja uznaje za podstawowy cel stylistyki językoznawczej obiektywny, nieukierunkowany aksjologicznie opis tekstu literackiego, natomiast pierwsza z nich podaje listę językowych i stylistycznych kategorii, które można badać w tekście literackim w różnym stopniu uszczegółowienia. Są to: 1) kategorie leksykalne, a więc sposób w jaki twórca danego tekstu tworzy jego słownik (dobór i frekwencja części mowy, konstrukcja morfologiczna wyrazów, użycie idiomów i kolokacji, użycie różnych rejestrów i dialektów, funkcja referencyjna a emotywna słownictwa itp.); 2) kategorie gramatyczne (struktura fraz i zdań, struktury syntaktyczne niekanoniczne/zdewiowane, defamiliaryzacja, foregrounding); 3) figuracja na wszystkich poziomach opisu językowego (figury fonetyczne, figury syntaktyczne i schematy powtórzeń, tropy, figury graficzne); 4) spójność (kohezja i koherencja) oraz relewancja kontekstualna. Listę tę poszerzyła poetyka kognitywna o zagadnienia kreacji świata tekstu i rezonans emotywny (Stockwell 2020).

Oprócz programowego unikania ocen zdecydowanie wartościujących estetycznie dany utwór, drugą podstawową cechą badań językoznawczych nad tekstem artystycznym pozostaje minimalizacja danych autobiograficznych i anegdotycznych o autorkach/autorach tychże tekstów, poza informacjami niezbędnymi do osadzenia utworu w czasie i konwencji gatunkowej. I to właśnie ten obiektywizm (często pejoratywnie określany jako ‘formalizm’) w opisie językoznawczym tekstu o walorach estetycznych był i nadal pozostaje metodologiczną przeszkodą w porozumieniu się z krytykami literatury. Jednak współczesne osiągnięcia neuroestetyki, stosowane w analizie tekstów literackich, wydają się stwarzać pewną pośrednią platformę pomiędzy obiektywizmem opisu językoznawcy, a subiektywnym wartościowaniem krytycznoliterackim. W moim wystąpieniu pragnę przybliżyć najciekawsze pomysły dotyczące recepcji tekstu literackiego w ujęciu amerykańskiego teoretyka literatury i fenomenologa Paula B. Armstronga, wyłożone w dwu jego studiach z dziedziny neuroestetyki (How Literature Plays with the Brain, 2013; Stories and the Brain, 2020). Szczególnie ciekawy jest opis operacji kognitywnych mózgu, który odpowiada grą/zabawą na estetykę tekstu werbalnego opartą na antytezie harmonii i dysonansu poznawczego, na podobieństwo z tekstem muzycznym. Armstrong nie stroni od krytyki zarówno językoznawstwa strukturalistycznego jak i pewnych metod narratologii kognitywnej i to właśnie na podstawie zarzutu o zbytnią sztywność opisu (z którą to krytyką językoznawca może polemizować), opowiadając się za podejściem bliższym fenomenologii w stylu Romana Ingardena czy Wolfganga Isera. Jednakże jego opis narracji czy figuracji w tekście literackim dzięki oparciu się na badaniach w obszarze neurobiologii jest niewątpliwie bardziej obiektywny z naukowego punktu widzenia niż tradycyjna krytyka literacka.

Słowa klucze

semantyka literacka, neuroestetyka, harmonia vs. dysonans kognitywny

Bibliografia

Armstrong, P. B. 2013. How Literature Plays with the Brain. The Neuroscience of Reading and Art. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.

Armstrong, P. B. 2020. Stories and the Brain. The Neuroscience of Narrative. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Leech, G. 2008. Language in Literature. Style and Foregrounding. Harlow, UK: Pearson Longman.

Leech, G. and M. Short. 1981/2007 2nd ed. Style in Fiction. A Linguistic Introduction to English Fictional Prose. Harlow, UK: Pearson Longman.

Stockwell, P. 2001/2020. 2nd ed. Cognitive Poetics. An Introduction. London, New York: Routledge.