Wojciech Kuska
Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim
Na gruncie polszczyzny szczegółową analizę znaczenia barw i ich kulturowej percepcji stworzył Ryszard Tokarski (Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 2004). Uczony zauważył, iż „Semantyczny obraz barw w polszczyźnie współczesnej odtwarzany jest na podstawie utrwalonych w języku ogólnym derywatów semantycznych i słowotwórczych, frazeologizmów, przysłów itp. a więc wszystkich tych faktów leksykalnych, które zwyczajowo stanowią źródło wnioskowania o znaczeniowych cechach słowa” (tamże, s. 9). Przyjmując tę tezę, rozwiniętą i popartą przez autora w obszernej interpretacji faktów językowych, przyjrzymy się recepcji bieli i czerni (oraz pochodnych wariantów szarości) w powieści Wiesława Myśliwskiego Widnokrąg.
Najobszerniejszy zbiór barwnych odcieni przynależny jest achromatycznej bieli, zaś użycie barwnych komponentów następuje w drodze:
1. bezpośredniego cechowania desygnatu
a) jako samodzielny element określający, np.: była w tej samej białej sukni (316); białego skrawka swojej piersi (599);
b) jako atrybut współcechujący, np.: Wybrałem granatowe z białymi pasami po bokach i białą mewą w locie na lewej nogawce (589);
2. odwołania do referencji prototypowych
a) świetlnych, np.: Głowę też miała całą w biel upiętą, (…) wydawała się jakby smugą tej świetlistości, zwłaszcza że spływał z niej daleko poza suknię, ciągnąc się po czerwonym dywanie, taki sam świetlisty, biały welon (316);
b) innych: mgła była gęsta jak mleczna ściana (334).
W Widnokręgu dużo skromniej reprezentowana jest czerń, która w analizowanym materiale językowym najczęściej występuje w formie:
1. epitetycznego składnika konstrukcji werbalnych
a) samodzielnego komponentu określającego, np.: zmniejszyli się do czarnych kropek (309); w kościelnym półmroku były tylko czarne (507);
b) atrybutu współcechującego, np.: Miałam śliczną suknię. Niebieską i takie czarne mazy (355);
2. prototypowego ekwiwalentu ciemności będącej konstytutywnym wykładnikiem:
a) nocy: żwir szkolnego dziedzińca miałem pod rękami i ciemną noc wokół (485);
b) grobu: w mogile ciemnej śpij na wieki (524);
Incydentalnie pole znaczeniowe barwy czarnej pokrywa się z archetypicznym postrzeganiem upierzenia kruka, np. zawsze taki sam kruczy, żeby choć nitka siwizny (537), oraz poprzez zastosowanie kynologicznego zoonimu Kruczek, np.: Dla mnie był Kruczek światłem w ciemnościach (149).
Analizie zostanie poddana również gama szarości, będącej wynikiem kontaminacji bieli i czerni o różnym natężeniu, najczęściej realizujących się poprzez:
1. użycie epitetu barwnego: Popatrz, tu zieleńsze, (…) a tam szare (417) – o barwach pól; za szary i w kratę (447) – o krawacie; szarość wypełniała tę górę ciszy (291);
2. odnośniki prototypowe realizujące się w postaci odwołań do:
a) metali: np.: polewała po zmarszczonej, srebrzącej się powierzchni (599);
b) skóry i włosów: czemuż taki bledziutki (317); albinos (167);; siwe włosy zaczynają ci już wschodzić na skroniach (457);
c) efektów świetlnych: w wyciętych w szpic oknach zalegała szarość zamiast światła (290);
d) recepcji desygnatów: jakby z lekka przydymione (291); wisiały poczerniałe obrazy (290).
Artykuł zostanie wzbogacony o zarys kulturowych kontekstów bieli i czerni oraz ich występowania w paremiologii i frazeologii.
Słowa klucze
Semantyka barw, biel, czerń, barwy achromatyczne
Bibliografia
W. Myśliwski, Widnokrąg, Kraków 2007.
R. Tokarski, Semantyka barw we wsółczesnej polszczyźnie, Lublin 2004.
E. Skorupska-Raczyńska, Barwy w językowej kreacji ojca w powieściach nadniemeńskich Elizy Orzeszkowej, „Studia Językoznawcze” 13/2014.
S. Popek, Barwy i psychika, Lublin 2008.
J. Gage, Kolor i kultura, Kraków 2005.