Aleksandra Janowska
Uniwersytet Śląski
Relacje z codziennego życia, a zwłaszcza z podróży z oczywistych względów są szczególnie cennym źródłem wiedzy o dawnym postrzeganiu czasu i przestrzeni, a tym samym o wyznacznikach językowych tych kategorii semantycznych, wyznacznikach, które podlegają ciągłym przeobrażeniom. Zmiany te związane są z rozwojem nauki, innymi możliwościami mierzenia czasoprzestrzeni, ale także z ewolucją sposobu myślenia, jego uabstrakcyjnianiem. Wszystko to znajduje odzwierciedlenie w języku.
Szczególnie interesujący pod tym względem jest wiek XVI. W tym okresie odnaleźć możemy z jednej strony stare sposoby wyznaczania relacji temporalnych i lokatywnych, z drugiej, coraz wyraźniejsze zastosowanie nowych technik opisu.
Proponowany temat jest bardzo szeroki, z pewnością wymaga dogłębnych diachronicznych badań lingwistycznych, których wbrew pozorom brak do tej pory (istnieją natomiast ciekawe opracowania historyczne). W swoim referacie zamierzam skupić uwagę z konieczności jedynie na kilku na wybranych przykładach (por. wyrażenia typu po prawej ręce domu, na strzelenie z łuka (chodzi o odległość), w pół dopołudnie, trzy godziny przed wieczorem, półtorej godziny przed zachodem słońca), ukazujących specyfikę tej epoki w porównaniu z naszymi czasami. Zwrócę też uwagę na pozorne podobieństwa do współczesności, por. np. leksem godzina o nieco innej semantyce niż obecnie. Warto podkreślić, że tę „pozorność” niestety nie zawsze akcentują opracowania leksykograficzne, co utrudnia pełne zrozumienie dawnych tekstów. W tym kontekście powraca niełatwe pytanie o istotę definiowania znaczeń leksemów w słownikach historycznych.
W przeprowadzonej analizie uwzględniłam pamiętniki mające charakter zarówno diariuszy wypraw wojennych, jak i opisów peregrynacji czy innych podróży po świecie (np. dzieła Radziwiłła Sierotki, Łukasza Działyńskiego, Jana Goryńskiego, Anzelma Polaka). Zebrany przeze mnie materiał jest na tyle różnorodny, iż pozwala na pewne uogólnienia, dotyczące XVI wieku. Pozwala również ukazać, iż wiek ten nie jest jednolity, jeśli chodzi o wskazywanie interesujących nas wartości.
Proponowane przeze mnie analizy będą miały też na celu udowodnienie, jak ważne w niektórych typach badań języka jest sięgnięcie po odpowiednio dobrane teksty literackie.
Słowa klucze
Historia języka polskiego; czas, przestrzeń, leksyka historyczna
Bibliografia
A. Janowska, Między przestrzenią a czasem. Ewolucja temporalnych przyimków wtórnych w polszczyźnie . Biuletyn PTJ 2015, s 255– 264.
J. Szadura, Czas jako kategoria językowo-kulturowa w polszczyźnie, Lublin 2017.
W. Kupiszewski, Polskie słownictwo z zakresu astronomii i miar czasu. Stan obecny, historia i związki słowiańskie, Warszawa 1974