Dorota Filar
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Termin tekstowe obrazy świata jest stosowany przez badaczy posługujących się metodologią JOS (Językowego Obrazu Świata) i odnoszony do tekstowych interpretacji znaczeń / realizacji konceptów wpisanych w świadomość określonej wspólnoty językowo-kulturowej.
Celem mojego wystąpienia będzie podsumowanie i rozwinięcie dotychczas sformułowanych założeń tego kierunku badań.
JOS, jako konstrukt w dużej mierze ustabilizowany, „panchroniczny”, globalny, holistyczny, obejmuje treści społeczne, kulturowe, będące „owocem ludzkich doświadczeń, tworzących historycznie motywowaną kulturę narodową” (Tokarski 2016, 256). Ten etap refleksji (JOS) najczęściej wiązany jest z danymi leksykograficznymi, a jeśli przybliża się do tekstów – obejmuje jedynie teksty kliszowane, silnie zestandaryzowane. W tego typu analizach jedynie w niewielkim stopniu można więc (w ogóle nie można?) uchwycić dynamikę konceptualną języka, czy żywe, współczesne sposoby rozumienia organizacji świata oraz miejsca, jakie w nim dziś – realnie – zajmuje człowiek. Jest to bowiem widoczne dopiero i przede wszystkim w tekstach, wpisane w tekstowe obrazy świata.
Co jednak istotne, odczytanie tekstowego obrazu świata – nawet silnie zindywidualizowanego w wypowiedziach kreatywnych – wymaga (od odbiorcy) znajomości „wyjściowych” – konwencjonalnych struktur wiedzy wpisanych w język. Autorzy tekstów operują bowiem (często w sposób kreatywny) utrwalonymi, wpisanymi w znaczenia słów treściami, licząc na to, że odbiorca potrafi „zdekodować” wspólnotowe zasoby znaczeń, by na nowo je przemyśleć. Brak „wyjściowej” wiedzy wpisanej w standardowe znaczenia słów, tworzącej wspólnotowy, językowo-kulturowy obraz świata, może stanowić barierę uniemożliwiającą odczytanie obrazów tekstowych.
Powyżej wspomniany kierunek analizy – od znaczeń konwencjonalnych do interpretacji tekstowych – nie wyznacza jedynej perspektywy badań. Językoznawców interesuje bowiem także kierunek poniekąd odwrotny: niekiedy to właśnie analiza tekstów kreatywnych zmusza do uświadomienia sobie utrwalonych w języku sądów czy wartości, pozwala je głębiej naświetlić czy poddać reinterpretacji związki pojęciowe między „cząstkami wiedzy” utrwalonymi w znaczeniach konwencjonalnych, na nowo „wyjaśniając rzeczy oczywiste”, wzbogacając je lub – podważając ich konceptualną spójność.
Tezy te pozostają w związku z wcześniejszymi ustaleniami badaczy z kręgu JOS (m. in. A. Pajdzińskiej i R. Tokarskiego, 1996) i są dziś rozwijane w obrębie refleksji nad tekstowymi obrazami świata z wykorzystaniem osiągnięć polskiej i światowej lingwistyki kognitywnej oraz poetyki kognitywnej. Interesującym aspektem tekstowych obrazów świata jest ich dynamika, otwartość na różne perspektywy poznawcze, konceptualna wielokierunkowość: nie ma bowiem „sztywnej granicy”, która zamyka drogę do kolejnych obszarów znaczenia, podobnie jak nie można narzucić statycznej granicy poznawczym procesom człowieka.
Istotnym aspektem mojego u będzie także wyjaśnienie, jaką rolę w odczytywaniu tekstowych obrazów świata odgrywają językowo-kulturowe narracje, stanowiące „opowieść o tym, jak postrzegamy rzeczywistość i jak „toczą się” rzeczy w świecie” (Filar 2013). Sformułowane w źródłach leksykograficznych definicje jednostek języka bardzo często nie sygnalizują – nierozerwalnie związanego z kategorią narracyjności – podmiotowego charakteru interpretacji świata i jej dynamiki: częściej odwołują się do systemów taksonomicznych, ukazujących „skrawki wiedzy” wpisane w znaczenia słów. Nie ujawniają więc antropocentrycznej „opowieści o świecie”, postrzeganym oczyma współczesnego człowieka. Podmiotowość i potencjał narracyjny najsilniej ujawniają w tekstach, łączących poszczególne fragmenty wiedzy w spójną, całościową interpretację. Interesująca jest również relacja „małych narracji” (tekstowych) do „wielkiej narracji języka”, stanowiącej rezerwuar wiedzy i doświadczeń budujących tożsamość wspólnotową.
Planowane wystąpienie będzie w dużej mierze poświęcone kwestiom teoretycznym, ale ich nieodłącznym elementem będą analizy, prowadzone według modelu: od źródeł leksykograficznych (wiedza skonwencjonalizowana) – poprzez teksty bliższe standaryzacji – aż po kreatywne realizacje tekstowe napotykane we współczesnej poezji.
Słowa klucze
Językowy obraz świata, tekstowe obrazy świata, semantyka narracyjna, język a kultura
Bibliografia
Anna Pajdzińska i Ryszard Tokarski, Językowy obraz świata – konwencja i kreacja, [w:] „Pamiętnik Literacki“ (1996), LXXXVII, z.4, s. 143-158.
Ryszard Tokarski, Ku tekstowym obrazom świata, [w:] Route 66: from deep structures to surface meanings, ed. by P. Łozowski and A. Głaz, Lublin Maria Curie-Skłodowska University Press, 2017, pp. 251-266.
Dorota Filar, Narracyjne aspekty językowego obrazu świata, Lublin, Wydawnictwo UMCS, 2013.